میرزا آقاخان نوری اعتمادالدولهمیرزا "نصرالله خان نوری" معروف به "میرزا آقاخان" و ملقب به "اعتمادالدوله"، وزیر جاه‌طلب، که به ایران، خیانت و ناصرالدین شاه وی را عزل کرد. فهرست مندرجات۲ - از لشکرنویسی تا صدارت ۳ - از تبعید تا تابعیت انگلیس ۴ - توطئه قتل امیرکبیر ۵ - میرزا آقا خان هنگام صدارت ۶ - توطئه قتل ناصرالدین شاه ۷ - وطن‌فروشی میرزا آقاخان ۸ - سرانجام کار آقاخان نوری ۸.۱ - عزل میرزا آقاخان ۹ - مرگ میرزا آقاخان ۱۰ - دودمان میرزا آقاخان ۱۱ - پانویس ۱۲ - منبع ۱ - معرفی اجمالیمیرزا "نصرالله خان نوری" معروف به "میرزا آقاخان" و ملقب به "اعتمادالدوله" در سال ۱۲۲۲ه. ق متولد شد. پدرش "میرزا اسدالله" از اهالی نور مازندران و جزو اولین کسانی بود که به هنگام جمع‌آوری سپاه توسط "آقا محمدخان" در مازندران به وی پیوست و راه رشد و ترقی را پیمود تا به منصب "لشکرنویسی باشی" (وزیر لشکر) رسید. هنگامی که "میرزا اسدالله خان" از دنیا رفت چند تن از فرزندان او در خدمت فتحعلی شاه مشغول انجام وظیفه بودند، کوچک‌ترین آنها میرزا آقاخان بود، گر چه وی نوجوانی بیش نبود؛ اما به سبب جوهر ذاتی و غیر فطری، ارشد و بالاتر از سایرین بود وی در دربار قاجار "عارض سپاه" و "لشکر نویس" درگاه گردید و بعد چندی به منصب "وزارت لشکر" رسید. [۱]
خورموجی، محمد جعفر، حقایق الاخبر ناصری، به کوشش حسین خدیوجم، تهران، نشر نی، چاپ دوم، ۱۳۶۳، ص۱۰۶.
۲ - از لشکرنویسی تا صدارتمیرزا آقاخان قبل از رسیدن به منصب لشکرنویسی در خدمت "اللهیارخان آصف الدوله" مشغول انجام وظیفه بود که تمایلات جانبداری از انگلیسی‌ها را داشت. او در جوانی با هوش و با استعداد و چرب زبان بود به همین دلیل توانست در دستگاه قاجاریه و مخصوصا حکومت فتحعلی شاه و محمد شاه ترقی کند و از طریق شغل لشکر نویسی به ثروت زیادی دست یافت و در سال ۱۲۵۱ه. ق عنوان لشکر نویسی را به وزارت لشکر تغییر داد. او حتی در زمان صدارت هم این شغل را داشت تا در اواسط صدارت به دستور "ناصرالدین شاه" به "میرزا عنایت الله امین لشکر" واگذار شد. و پس از مرگ عنایت الله میرزا آقاخان فرزند خود "داودخان" را که پانزده سال بیشتر نداشت وزیر لشکر نمود و او تا سال ۱۲۷۵ ه. ق یعنی سال عزل پدر در این سمت بود. [۲]
بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، گلشن، چاپ سوم، ۱۳۶۲، ج۴، ص۳۶۴.
۳ - از تبعید تا تابعیت انگلیسدر زمان "محمد شاه" او با "حاج میرزا آقاسی" صدر اعظم وقت کدورت پیدا کرد و این مسئله باعث شد که او را به همراه برادر بزرگش "میرزا فضل الله خان" امیر دیوان به کاشان، تبعید کنند و این تا مرگ محمد شاه ادامه داشت. او به مجرد خبر مرگ محمد شاه بدون اجازه عازم تهران گردید به این امید که بتواند سمت صدراعظمی ناصرالدین شاه را کسب نماید تا رسیدن شاه جدید به پایتخت، "مهدعلیا"، مادر ناصرالدین شاه عهده‌ار امور پایتخت بود و اطرافیان وی از آمدن میرزا آقاخان به تهران چندان راضی نبودند، وی نیز برای حفظ جان خویش به وزارت انگلیس رفت و تابعیت این کشور را بدست آورد. [۳]
بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، گلشن، چاپ سوم، ۱۳۶۲، ج۴، ص۳۶۶.
۴ - توطئه قتل امیرکبیر"امیرکبیر" نیز به خاطر، اولاً، حمایت انگلستان و ثانیاً، طرفداری مهدعلیا، مادر ناصرالدین شاه و ثالثا، ً بخاطر کمک میرزا آقاخان در خواباندن شورش سربازانی که بر علیه وی (امیرکبیر) قیام کرده بودند، دگر بار او را به کاشان تبعید نکرد و او را وارد کارهای دولتی کرد و لقب "اعتماد الدوله" به وی داده شد. میرزا آقاخان چون مردی جاه طلب بود و از طرفی از حمایت انگلیسی‌ها برخوردار بود با توطئه توانست امیرکبیر را از قدرت برکنار و با همدستی مخالفان دیگر امیرکبیر او را بقتل رساند و راه را برای صدارت خود هموار کند. [۴]
محمود، محمود، تاریخ روابط ساسی ایران و انگلیس، تهران، چاپ اول، ج۲، ص۶۳۱.
۵ - میرزا آقا خان هنگام صدارتمیرزا آقاخان نوری بعد از مرگ امیرکبیر در ششم ماه صفر سال ۱۲۶۸ه. ق که عید ولادت سلطانی بود به صدارت اعظمی انتخاب گردید و با در خواست ناصرالدین شاه قبل از عهده‌دار شدن صدارت با نوشتن نامه به وزیر مختار انگلیس در ایران، از تابعیت این کشور خارج شد [۵]
رائین، اسماعیل، حقوق بگیران انگلیس در ایران، تهران، علمی، چاپ نهم، ۱۳۷۳، ص۲۵۶- ۲۵۷.
و با دو شرط این سمت را پذیرفت اول اینکه امیرکبیر از میان برداشته شود و دوم اینکه اگر قصوری در امر وزارت از او سر زد جان او محفوظ باشد ناصرالدین شاه هم با هر دو شرط او موافقت کرد. [۶]
اعتماد السلطنه، محمد حسن خان، صدر التواریخ، تهران، وحید، چاپ اول، ۱۳۴۹، ص۲۳۷.
۶ - توطئه قتل ناصرالدین شاهدر اوایل صدارت میرزا آقاخان نوری سوء قصد پیروان باب علیه ناصرالدین شاه اتفاق افتاد که در شوال سال ۱۲۶۸ه. ق در شمیران بود. این ترور ناموافق ماند و عاملین آن که شش نفر بودند اعدام شدند. [۷]
محمود، محمود، تاریخ روابط ساسی ایران و انگلیس، تهران، چاپ اول، ج۲، ص۶۴۰.
۷ - وطن‌فروشی میرزا آقاخانتحولات بین المللی و تلاش دولت‌های روسیه و انگلستان و عثمانی جهت جلب دوستی ایران در "جنگ‌های کریمه" و نتایج این جنگ و جدایی افغانستان از ایران از مهم‌ترین حوادث دوران صدارت میرزا آقاخان نوری است. [۸]
مهدوی، هوشنگ، تاریخ روابط خارجی ایران، تهران، سپهر، چاپ اول، ۱۳۴۹، ص۱۵۱.
میرزا آقاخان بعد از یک سال بعد از قتل امیرکبیر به پاس قدردانی از حمایت انگلیسی‌ها از وی، بدون مقدمه و هیچ دلیل آشکاری قباله شهر هرات را تنظیم نموده به انگلیسی‌ها واگذار کرد. و حمله به هرات و افغانستان در سال‌های بعد یکی دیگر از اتفاقات دوران صدارت میرزا آقاخان می‌باشد که در پی آن انگلیسی‌ها وارد جنوب ایران شدند و این باعث شد که ایران دست از جنگ با افغانستان بردارد و استقلال آن را به رسمیت بشناسد و افغانستان برای همیشه از ایران جدا شود. [۹]
محمود، محمود، تاریخ روابط ساسی ایران و انگلیس، تهران، چاپ اول، ج۲، ص۶۵۰.
دوران صدارت میرزا آقاخان نوری برای انگلستان دورۀ پیشرفت و تحکیم نفوذ سیاسی و اقتصادی و نظامی و اقتصادی بود و آنجه عمال این دولت خواستند انجام شد و مسئله جدایی هرات بزرگترین ضربتی بود که در این دوران به ایران وارد شد. [۱۰]
رائین، اسماعیل، حقوق بگیران انگلیس در ایران، تهران، علمی، چاپ نهم، ۱۳۷۳، ص۲۵۸.
۸ - سرانجام کار آقاخان نوریبیکفایتی میرزا آقاخان در حمله به هرات و عدم مقاومت در برابر انگلیسی‌ها موجب گردید تا مخالفین وی بر شدت انتقادات خود نسبت به او بیفزایند به علاوه انگلیسی‌ها که از دوستی میرزا آقاخان حداکثر استفاده را کرده بودند برای اینکه پس از شکست مفتضحانه نیروهای ایران در بوشهر و محمره و تخلیه هرات، در برقراری صلح هم از وجود او استفاده کنند لذا میرزا آقاخان را طرفدار روسیه معرفی کردند و وی را دشمن انگلیس و مانع صلح قلمداد کردند [۱۱]
رائین، اسماعیل، حقوق بگیران انگلیس در ایران، تهران، علمی، چاپ نهم، ۱۳۷۳، ص۲۶۷.
و در شرایط تعیین شده خود در مذاکرات "قسطنطنیه" عزل میرزا آقاخان نوری از صدارت را نیز خواستار شدند.۸.۱ - عزل میرزا آقاخانبه همین دلیل میرزا آقاخان نوری چون هم حمایت دول خارجی را از دست داده بود و هم مخالفین داخلی وی رو به افزایش بودند و شاه نیز از نحوۀ عملکرد او راضی نبود زمینه لازم جهت بر کناری او فراهم آمد. از طرفی مخالفین میرزا آقاخان طوماری از خلاف کاری‌های او را تهیه و تعدادی از این موارد خیانت را برشمردند و برای شاه فرستادند. از جمله این خلاف کاری‌ها عبارتنداز: «توطئه در قتل امیرکبیر و واگذاری بندر عباس به امام مسقط و خیانت وی در قضیه هرات، بیرون آوردن شاه از کاخ نیاوران و سوء قصد به وی، فرستادن قشون به مرو، بی‌اعتنایی به سفیر فرانسه...». و از طرفی ناراحتی ناصرالدین شاه از قتل امیرکبیر و مداخله انگلیسی‌ها در امور کشور، باعث عصبانی شدن شاه شد و به دلیل بی‌کفایتی صدراعظم، در بیستم محرم سال ۱۲۷۵ه. ق او را با نوشتن دست خطی عزل کرد. [۱۲]
اعتماد السلطنه، محمد حسن خان، صدر التواریخ، تهران، وحید، چاپ اول، ۱۳۴۹، ص۲۴۰.
۹ - مرگ میرزا آقاخانمیرزا آقاخان نوری بعد از عزل از صدارت، از آنجا که ناصرالدین شاه در ابتدای صدارت میرزا آقاخان به وی قول داده بود که جان وی از آسیب محفوظ بماند از کشتن او خوداری نمود. وی نیز مدتی به ورامین رفت و سپس مدتی در اراک، یزد، اصفهان و سپس به قم رفت و شش سال بعد از عزل از صدارت در قید حیات بود تا اینکه در شوال ۱۲۸۱ه. ق در سن ۵۹ سالگی فوت و جنازه وی به کربلا انتقال و در صحن مسجدی که از ثلث اموال امیرکبیر ساخته شده بود دفن گردید. [۱۳]
ساسانی، خان ملک، سیاستگران دوره قاجار، تهران، بابک، بی تا، ج۱، ص۵۸.
۱۰ - دودمان میرزا آقاخانمیرزا آقاخان فرزندان زیادی داشت که عده‌ای از آنها در زمان حیات وی و عده‌ای نیز بعد از فوت وی مصدر خدماتی بودند از جمله "میرزا کاظم خان نظام الملک" که به پیشکاری "امیر نظام"، ولیعهد اول ناصرالدین شاه انتحاب گردید همچنین "حسینقلی خان صدر السلطنه" که سفیر ایران در آمریکا شد. [۱۴]
اعتماد السلطنه، محمد حسن خان، صدر التواریخ، تهران، وحید، چاپ اول، ۱۳۴۹، ص۲۴۸.
از آنجایی که بازماندگان آقاخان نوری هر یک به سرنوشتی ناخوشایند دچار شدند پاره‌ای معتقدند که اینان مورد نفرین مادر امیرکبیر قرار گرفته‌اند. [۱۵]
ساسانی، خان ملک، سیاستگران دوره قاجار، تهران، بابک، بی تا، ج۱، ص۹۰.
۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «میرزا آقاخان نوری»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۹/۱۹. رده‌های این صفحه : تراجم | خاندان نوری | درگذشتگان سده 13 (قمری) | رجال سیاسی عصر قاجار | مقالات پژوهه | وزیران عصر قاجار
|